Gran e debullar: debullando o gran.

Miramos agora a unha palabra corrente e moi utilizada no campo: gran. En celta, grán

grán, m. (gs. -áin). 1. Coll: Grain. ~ eorna, cruithneachta, barley, wheat, grain. ~ buí, maize. Gort gráin, grain-field. ~ agus glasraí, grain crops and vegetables. 2. Ball, shot, pellet. (a)~ (gunna), shot. Gunna gráin, shot-gun. Púdar agus ~, powder and shot. (b)~ iompair, ball-bearings. 3. (Of surface growth) ~ dubh, mildew (on clothes). 4. Bot:~ arcáin, pilewort, lesser celandine. Lit:~ muine, sloes. ~ lachan, tonóg, duckweed. 5. Archeol:(pl.)Gráin chatha, caltrops.

É dicir, non precisamos recorrer ao latín granum para falar de gran, senón ao celta. Falando cunha profesora de lingua, vasca, dicía que algunhas palabras eran case latinas, ou ben o latín é case celta. Máis adiante poñeremos aquí un dicionario de case igualdade latín-celta. A colección é moi extensa porque forman dúas pólas das linguas indoeuropeas.

Ademais a tradución do dicionario irlandés-inglés que poñemos nesta entrada adiántanos a tradución desde o celta doutras palabras galegas do cultivo de cereais. A que nos referimos? A grán buí que é maize. millo en galego. Que é o que se fai co millo, cal é o primeiro paso do procesamento do millo?

Pois debullalo. Deconstruímos de-bullar

de1, prep. (Pron. forms:díom, díot, de m, di f, dínn, díbh, díobh)(Lenites; becomes d’ before vowel or fh followed by vowel; combines (i) with article an to form den. S.a. an1, (ii) with poss. adjectives a, ár, to form dá, dár. S.a. dá2,3,4, dar3, dár1,2) From, off; of. 1. (a) (Denoting removal, separation, cessation, etc.) Rud a bhaint de dhuine, to take sth. from s.o. Tóg den bhord é, take it off the table. Bhris mé den chrann é, I broke it off the tree.

Con de estamos quitando algo. Que quitamos? o envoltorio de follas amarelentas que rodean as mazorcas. Amarelo, como sabemos é buí. Quitamos o buio, debullamos.

Por extensión, hoxe debullamos castañas e chícharos: Tes que debullar os chícharos. Hai que debullar esas castañas. Di o dicionario da RAG. Pero o millo é americano, posterior a 1500. Non é unha incongruencia temporal? Pois non, xa que había outro tipo máis primitivo de millo, antes do americano.

Ademais é posible que o debullar orixinal refírase ao mesmo trigo ou cebada con cascas amarelas, como cereais máis cultivados e usados no seu tempo.